Alaş Kösemsöze: Jer Mäselese - 15

Qazaq jere özende qaluğa jol tauıp bermeyseñder dep ökpelegender, jurttı
aytqanımızğa könderep otırıp ökpelese yeken. Bez körgenbelgenemezde ayap
qalmay halıqqa aytamız, oğan qulaq salmay, jurt öz belemenşe estese, oğan
bez ne estermez? Qazaq pen mujıq beregep es qılğanda Kalpakovskiy buyrığı
da dalada qalğan. Osı künge qazaq jerene ornalasıp jatqan mujıqtardı
hükemet keltermeske buyrıq şığarsa, bären bolmasa da köben qazaqtıñ öze
şaqırıp qonıs berer yede; öytkene mujıqtarğa jer kerek. Qazaqtarğa
yeñbeksez tegen tabılatın mal kerek. Yeke jaqtıñ kerege ber jerden tabılğan
soñ, qazaqqa mujıq qoñsı qonbay turar ma? Ärkem jalğız özem demey,
özgeler jayın da oylap, beyelen keñge salıp es yetpese, jurt jumısı
tüzelmeyde. Jurt paydasın ayağına basıp betemen jayılatındarın
qayırıp üyerge kergezep otırmasa ber qoydıñ qotırı mıñ qoyğa juqqan
seyäqtı, ber adamnıñ kesere mıñ adamğa timekşe.
Arendağa jer satu
5-nşe oktyabrde basqarmağa Aqtöbe uezeneñ, Borlı bolısınıñ qazağı Yeşem
Tabınbay balası yeke kese joldasımen kelep, gazeta almaqşı bolıp,
jazılıp otırıp mınanı ayttı: Jer çinovnige kelep, köşpele küyde
qalasıñdar ma, älde otırıqşı bolasıñdar ma? Köşpele küyde qalsañdar,
qalağan jerde alıp, qalğanın senderge tastaymın, otırıqşı bolsañdar
qalağan jerlereñde berep, qalağan artığın alamın degen soñ, otırıqşı
bolamız dep prigovor berep yedek. Biıl kelgen jer çinovnige jerles 48 üy
bezge tieste jerdeñ şaması qanşa häm qanday jerler yekenen, borazda
tartpasa da planda belgelep, körsetep yede.
Sol 48 üyge dep arnalğan köpke tieste jerden 60 desyatina jerde Borlı
bolısınıñ 8 nşe aulınıñ qazağı Bäkeş Düysenbaev Buzuluk orısı
Somoilov degenge üş jıl arendağa 500 som alıp, satıp otır. Burınğıday
molşılıq yemes, ölşep bergen jerde satuına riza bolmay, sol jerde
satqızbasqa ezdenep kelep jürmez, dede.
Bul qalay satu yekenen bele almadıq. Stepnoy polojenieneñ 126 nşı
statyası boyınşa qazaq jere arendağa volostnoy siezdeñ prigovorımen
berelmekşe; Ol prigovordı oblostnoy pravlenie beketpekşe. Sol
statyanıñ qosımşasında jaña aytılğan: arendadan alatın aqşa,
obşestvonıñ ne keregene jaratılatını prigovorda aytıluı ties dep.
Bulay estelde me? degende munıñ bere de bolğan joq dede. Munısı ras
bolsa, es jolsız estelgen boladı. Jolsız estelgen es quılsa, es bolıp
şıqpas ğoy: 48 üydeñ bere ğana jaldap, basqaları riza bolmasa oqşau
jayılğanda üyerge qaytarıp qosar; bezdeñ renjep eşemez auıratını: qazaq
jereneñ tübene jetken arenda yede, sol arendadan jurt tıyılmasa es jaman.
Bas qosuğa ruqsat berelmepte
«Ayqap» jurnalınıñ 16 nömerende Janşa mırza Seydalinneñ Qostanay
uezendege qazaqtardıñ basın qosıp, bolaşaq siezge programma jasaymın
de gen sözen oqıp yedek. Sol aytuı boyınşa Qostanay şaharında oktyabr
basında bolatın Pokrov järmeñkesene barıp, köşpele ya otırıqşı bolu
jayın keñesu üşen aqsaqaldardıñ basın qosuğa dep Janşa mırza
Seydalin Torğay gubernatorınan ruqsat surağan yeken. Ruqsat berelmepte.
Bez bul habardı «Uaqıttan» oqıp, onımen qatar alınğan «Ayqap»
jurnalınıñ 17 nömerende bul turalı yeşber söz bolmağan soñ, tübe bos
habar bola ma dep, «Uaqıt» basqarmasınan qaydan şıqqan habar yekendegen
surastırıp yedek. Olar bul habardı «Russkoe slo vo» gazetasınan alğan
yeken. «Russkoe slovonıñ» habarları uşqalaq boluşı yede dep, oğan
qanağattanbay, nağız anığın beleten orındardan surap, äbden anığına
jettek. Ruhsat suralğanı da, ruhsat berelmegene de ras yeken.
Siez degen söz bastalğan kezde zamannıñ türene qarap, tınımı osılay bo
lar degenemezde, jurttıñ köbe jaratpay, qur änşeyen sarı uayım, sarı
qayğı, tartınşaqtıq, qorqaqtıq dep. Bersıpıraları qur alauızdıq,
uayım buzarlıq, söz jarıs, yereges dep, keybereulere jurttan siezde bez
beyne ber qızğanatınday körep yede. Bezdeñ onımız bul aytqandardıñ bere de
yemes yede. Siez jaqsı närse, kerek närse, beraq jaqsı närseneñ jasaluı
qiın bolatındığın aytıp yedek. Bezdeñ sözemezde jurt teres tüsenep,
oyımızdı qisıq jorıp, qıñır qarap, alauızdıq, qulauızdıqqa sanap
bara jatqan soñ, bezdeñ mendetemez belgenemezde aytu yede ğoy, aytarımızdı
ayttıq, moyınnan borış tüserdek, almasa, jurttıñ özenen qalar, siez
bolsa, soqırdıñ telegene yeke köze, bolmasa jurt bolmağanın körer,
aytqanımızdı almasa, bez-aq jurt auanımen bola qoyalıq dep, söz köbeytep
bara jatqan soñ, sözde qısqartu üşen bez de siezşelerge qosılıp, qoldan
kelgen kömegemezde esteuge bel baylap yedek. On oblıs qazaqtıñ jiılısı
tügel, ber uez qazaqtardıñ bas qosuına ruqsat berelmey otır. Bul yeke siez
arası jer men köktey. Oblıs jiılısı aytqan auızğa oñay, jılında,
ayında, künende bolıp jatqan qazaqtıñ auılnoy, bolosnoy shodtarınday ya
çerezveçaynıy siezderendey-aq körenede. Estey bastasañ, bulardan on oblıs
tügel ber uez ji ılısı da böten bolıp şığadı. Bas qosu jaqsı närse
(jurttan onday jaqsılıqtı nege qızğanayıq), beraq jaqsı närseneñ qolğa
tüsue jaman närseden göre qiınıraq boladı. Bezdeñ aytqanımız da sol
qiındığı yede.
Jauap hat
Zeynolla Butabay ulına
1899 jılğı Şerbina yesebende Zeynolla Butabayulınıñ qıstauı
«Qayşıbulaq» degen jer. Bul qıstau Zaysan qalasına yelu şaqırım1.
Turğan jere Qızıl şelek ölkese Tarbağatay, Sauır, Mañıraq arasında. Bul
Qandısu, Şelekte özeneneñ bası. Karl Rittenneñ «Azeyä» degen ketabına
qarağanda, bul ölke burınğı uaqıttağı köl astı boladı. Şelekte özeneneñ
aşılı jere bul künde joğalğan kölden qalğan, köl suı ketken soñ,
mundağı tuz qañsıp jer aşı bolğan. Şelekte – mal kendege. Bul jerde
Yeuropanıñ Alpe degen tauındağı Şveytsareyä jurtı bolsa, mal şaruasın
es qılıp, siır sauıp, mal alıp, eremşek qaynatıp, jüne jaqsı şuğa
bolatın qoy bağıp düreldeter yede.
Zeynolla Butabayulınıñ qıstau 9 üy, ruı börembet, köp jurt jaylauında.
Şerbina ketabında 24 nömer jaylau. Munda jılda köşep kelep otıratın
rular: börembet, tölebay, qayqı, däuletbay, qaraşa, yesenğul, jumıq;
Şelekte bolısınan: baybol, aytqoja, alpar; Mañıraq bolısınan: bäre 1099
şañıraq. 54 nömerde jılda 64 kün otıradı2. 29 häm 30 «Qazaqta»
basılğan yede, qazaqtan jer alğanda ne jolmen alatını. Qazaqta mal
şaruasınıñ sıbağası – norma dep jer tastap, artığın qazınağa aladı.
Zeynolla Butabayulı auılımen otırğan jer» 36 rayonda. Munda otırğan
qazaq mal bağıp, tımaq kiep, kiez üy tegep burınğı qalıpta tursa, qazaqtıñ
ber şañırağı bes bas bolsa, buğan 15 ere qara tamaq asıraytın mal boladı
dep yesep qılğan. Bul 15 ere qaranıñ 7-e jılqı, 3-e siır, 1-e tüye, 30-ı qoy,
2-e yeşke. Ber jılğa üyerge qosılatın töl 2 qulın, 2 buzau, 10 qozı, laq.
Munday üy jılına 2 jılqı, 2 siır, 10 qoy ustasa, mal tuyağı jetpeyde.
Munday üyge 16-20 put yet kerek ber jılda. Bul ber jılğa ber siırdıñ yete
boladı. Qalğan ber jılqı, ber siır, 10 qoy bazarğa satıladı3.
Bay qazına köbeyse, bul qazaq häm mujıq ese yemes, bular norma qamıtın
kiep qañtarılıp turadı, bulardı normağa baylap özge bay bolatın, qazına
köbeyteten atı terester artıq (izlişki) dep jer aladı. 36 rayonda ber
qarağa ber ayğa 3 şirek desyatina dep yesep qılğan, 12 ayğa 1 qarağa 9
desyatina jer kelede. Normağa noqtalanğan qazaqtıñ 15 qarasına ber jılğa
135 desyatina jer kerek. Zeynolla Butabay balasınıñ 9 üyene 1215 desyatina
jer norma – sıbağası boladı. Bul 9 üy otırğan 54 jaylauı 14 mıñ 210
desyatina bolsa kerek. (Zaysan ueze degen Şerbina ketabında 1 mıñ 421
desyatina, bul jañılıs boluğa layıq, joğarıda körsetelgen 174-bet). Bul
yesepten 54 jaylau Zeynolla Butabayulınıñ auılınıñ ğana paydasında
bolsa, 995 desyatina normadan artıq boladı.
Joğarıda jazıp yedem, 54 jaylauğa är atadan 1 mıñ 99 üy jaylap kelep, 64
kün otıradı dep. Munda ber qarağa 3 şirek desyatina ber ayğa dep yesep
qılğan. 1 mıñ 99 üyge 54 nömerden 26 mıñ 376 desyatina jer kerek. 54
jaylaudıñ bar jere 14 mıñ 210 desyatina, munan 9 üy Zeynolla
Butabayulınıñ qıstauınıñ normalı jere 1 mıñ 215 desyatinasın alsaq,
qalğanı 12 mıñ 995 mıñ desyatina boladı. Bul 1 mıñ 99 üy sıbağası 26
mıñ 376 desyatina eşende ketede. Sebebe, jaylap keleten 1 mıñ 99 üy norma
sıbağası, bularğa tağı 13381 desyatina ber jaqtan kesep berse toladı.
(Bayağı körsetelgen 184-bette bularğa jaylauğa 22 mıñ 420 desyatina
jetpeyde degen, bul jañılıs bolsa kerek, hatta basılğan).
Zakon jolına salsa, 54 jaylauda artıq jer joq. Munda küneltep jürgen
qazaqqa norma jolımen 13 mıñ 381 desyatina jer sıbağa kerek. 54
jaylaudan qazınağa jer alınbaydı. «Baluan alıp ta jığadı, şalıp ta
jığadı» degendey, küşke salsa, onısın öze belede.
Şelekte bolısındağı 4 auıl Börembetteñ qalğan 16 qıstauı 55 jaylaumen
bölektes. Osı qıstau jerende 19 mıñ 332 desyatina normadan artıq jer
bar. Zeynolla Butabayulınıñ aldırıp otırğan jalşı şelege 144
nömerdege qıstau jerende bolsa, 9 eyün 1909 jılğa Ministrler Soveteneñ
nasihat buyrığına süyenep qıstau turğan jer – qoy örese, kökteme,
peşendek dep joldasuğa ğana boladı. Bay orısqa jer arenda berem dep
qıstaudan köşereten zakon joq.
«Qızım, sağan aytam, kelenem, sen tıñda», qaraşa, qojan, satı, jumıq –
Bayjeget yemes pe? Bul jalğız Zeynolla auılınıñ jumısı ma? «Qazaqtıñ»
alğaşqı ber nömerende musılman deputattarınıñ hatı basıldı. Bular
qazaqtan dälelde söz suradı. Osı jer dauın Ministrler Soveteneñ
nasihatı jolımen ezdep körgen-belgende tolımdı qılıp jazıp musılman
deputattarına tapsırsa, mene dälelde söz.
Qır balası
Aynalma
Burın qazaq jeren artıq-izlişka dep alğanda, yegen salatın ğana jerde
aluşı yede, kedey, bişara, aş mujıqtar qayda barar dep. Qazaq jerende yegen
jere qara häm qarasur topıraq Aqtöbe, Qostanay, Qızıljar, Ombı,
Kökşetau uezende ğana. Mundağı yegen jere mujıqqa berelep boldı.
Zakonda mujıq sıbağası – nadel yer basına on bes desyatinağa şeyen degen
sözge süyenep, mujıq sıbağasın burın bereten on beste 7-8-10 desyatina
qılıp puştitıp, burın yeke mujıqqa bereleten jerge 3-4 mujıqtı tığıp
otır. Mene, ber aynalma.
Qazaq jerende mal baqpasa, payda bermeyten köp jer bar. Jaqsı jerde
mujıq alğan soñ, qazaq mal jerene qısılğan soñ, bul mal jere dep qazaq
paydasına qaldırğan jer kesken, keselmegen obroçnaya statyalar payda
bereten bolıp tur, bul jerlerde mal bağamın dep surauşı bar. Kedey,
sorlı, qañğırğan jetem-jeser mujıqpen basqa qosaq türtengen, qazaq
jerene telmergen, jerge yeñbek señermey, mal baqpay, yegen salmay, qur jer
meneke dep at qoyıp, jerde yemep otırmaq bolğan jetem ulıqtar bar. Bular
qazaq jerene mal bağamın, mujıq pen qazaqqa öner üyretemen dep äuele
arenda, munan keyen mülde özeneke qılıp almaq.
Mal bağatın jerden mujıqtan basqa orıs balasına qazaq jere berelsen
degen zakon joq. Orıs maqalı bar: «zañ – arba jetege, qalay qaray bursaq,
sol jaqta boladı», – degen. Jer ministreneñ mekemese Ministrler
Sovetene maquldatıp, patşağa qol qoyğızıp alıp otır. Seberde, Stepnoy
oblıstarda häm Türkestanda mal bağamın dese, otız altı jılğa torgsız
arendağa mal bağatın jer berelsen dep1. Obroçniy ustav degen zakon bar.
Munıñ 93-101 statyalarında aytılğan, qazına jere torgsız arendağa
berelmeyde, qazına jere arendağa torgsız bereleten mujıq obşestvosı
degen. Jer ministre osı jaña aytılğan zakondı attap ötep, suday keşep
otır. Bul ber aynalma.
Pavlodar uezende qala salamın dep kesken «Yertes», «Yermak» degen yeke jer
bar. Bul jer Yertesteñ künbatıs qabağında qazaq jaqta.
Osı qalalar jere arendağa berelede orısqa ğana, orıs denendege adamğa2
ğana. Özge orıs patşasınıñ panasındağı jurt jer arendağa alatın
jolınan – pravosınan şığıp qalğan. Zakon arqılı orıs patşasınıñ
panasındağı adam pravosınan sot tergep, ayıptı dep tapsa, ayırıladı.
Ne jurt pravosın menese, G.Duma, G. Sovet häm patşa üşeue meneyde. Jerde
orısqa ğana beremen dep jurt pravosın Ministrler joğaltıp, zakondı
attap ötep otır. Mene, tağı ber aynalma.
Osı aynalmalardı ornına jürgezuge aqşa kerek. Jer ministre osı on
besenşe oktyabrde jiılğan törtenşe dumanıñ byudjetnaya komisseyäsınan
aqşa surap otır. Pereselen upravlenieseneñ smetasın qaraytın
deputattar keñesep, ükemet joğarıda jazılğan zakonnan tısqarı
aynalmalardan qaytpasa, aqşa berelmesen deste. Osı deputattardıñ pekeren
G.Duma qoldasa, duma arqılı joldı, ädepte talas-tartıs degen osı.
Dumanı halıq saylap yede, duma pekere – halıq pekere, bez adastıq,
aynalmadan qayttıq dese, bezdeñ pravitelstvo Yeuropa bolğanı. Quderet
qılsa yeke bastı buzau tuıp qaladı. Aynalmadan qaytarda.
Qır balası
Jeren aldırğan qazaqtardıñ jauabı
Bezdeñ Şıñğıstay yeleneñ jere köpten tar boluşı yede, onıñ üstene biıl
ötken jaz yelemezdege yeñ jaqsı jeremez 9-nşı auıldeke Maymır degen jerde
arğımaq zauıtın aşamız dep jer törelere kesep kette. 12nşe auıldıñ
jeren qala tüseremez dep keste, yeger qazaq öze qala bolamın dese ol uaqıtta
qaldıramın deste. 17-nşe avguste proizvoditel rabot kelep, aqsaqaldardı
jiıp alıp jauap suradı. Aqsaqaldardıñ bergen jauabı mınau:
1.1900-nşı Şerbina yesep alğanda, qazaqtıñ malı men janın yeseptep,
äuele qazaqtıñ özene jeterlek qaldırıp, artığı bolsa ğana mujıqqa
beremez degen. Sol ezben bezge äuele jetkelekte jer qaldırıñız da artıq
bolsa alıñız, bez jersez qaluğa riza yemespez.
2.1911-nşe jılı Şerbina yesebenen qazaqqa jer köp kette dep bezdeñ yelden
qayta yesep alğan, osı soñğı yeseptere boyınşa-aq bezge äuele layıqtap jer
berep, artıq degenen alıñız.
3.Patşanıñ nizamında qazaqqa alaqanday jer qaldırmay quıp şığar
degende yestegenemez joq, tömendege ulıqtarımız bezdeñ muñımızdı yeleñ
qılmasa bez patşağa deyen ezdenemez.
4.Uruğa jaqındap pesep turğan yegenderemezde jer yesebenen qosıp kette,
munı da ädeldek dep belmeymez.
5.Tepte bolmasa bar jeremezde qazınağa alıp, özemezge ğumırlıq arendağa
bersen, munan basqa barar jeremez joq, zorlıqsız şığa almaymız.
6.Ağaştı jeremezde qazına paydasına lesnaya daça dep keste, jazıq dala
jerde pereselençeskiy uçastok dep keste. Ağaştı jeremezdeñ ketkenene riza
bolalıq, onıñ ayırbasına dala jerde özemezge qaldırsın. Ölşegen üşen
qazınanıñ şığarğan şığının ber bolıs yel üstemezge alalıq.
7.Ber bolıs yel yelemezde 25 mıñ jılqı, 80 mıñ qoy, 5 mıñ siır, 5 jüzdey
tüyemez bar. Osı maldıñ üşten bere öz jeremezge sıymaydı. Kabinet jeren
de, Tomskiy guberneyäsınıñ mujıqtarınıñ jeren häm Semey oblısınıñ
kazak-orıstarınıñ jeren arendağa alıp otırmaq bar ulıqtarımızğa
mälem.
8.Ber bolıs Şıñğıstay yelende krestyanskoe polojeniege kere qalsaq, bezge
150 mıñday desyatina jer kerek. Qazerge jeremez 2-3 mıñ kese ğana sıyarlıq,
4-5 mıñ jan mülde jersez qaladı. Sol sebepten bez kresteyänskoe
polojeniege kermeymez, basqa jerge barmaymız, beremezgeberemez jalğasıp,
qazaqşa kün körep otırmız.
9.Bul jerge arğımaq zauıtı aşıladı deyde, onıñ ornına ber bolıs
yelemezge qazınadan 3 arğımaq ayğır bersen. Sonan ösken soñ jaqsı attardı
arzan bağamen qazınağa satıp turalıq.
10.Jeremezden ıqteyärımızben şıqpaymız, patşa hazeretleneñ öz aldına
şeyen arız berep ezdenep, berjolata qoya berse sonda şığarmız. Vremennaya
ueznaya komisseyäda da häm basqa oblastnoe prisutstviege de sentyabr
eşende yelubasıları jiılıp, ortasınan ber kesene doverennıy saylap, sol
jeren ezdeuge jeberede. Doverennıy bolğan kese patşağa, Sovetke, Dumağa
arız berep este qozğay bastadı. Burın jeremez tar, kabinetten jer surap
alamız dep 6-nşı jıldan bere ezdenep jüruşe yedek. «Toqal yeşke müyez
surap, qulağınan ayırıldı» degen sekelde bolıp turmız, alla jerle
qılsın.
Yende buğan belgeşter ne aytadı, äserese Qır balasınıñ qarauına
tapsıramız.
Öskemen uezenen Şıñğıstay yeleneñ qazağı Äbdekärem Yerejep uğlı
Qapal
Osı küzdegüne ber jumıspen Ayagöz jağına barıp yedem, sonda körgenem
mınau. Ayagöz qasında Nayman ruınan Sıban degen yel boladı. Bul
tuğandarımızdıñ ösep-öngen jerlere: Küyekadır, Berekqara, Sarımsaqtı,
Narın. Bulardıñ jaylau-qıstauı bäre sonda. Jerdeñ uzını – 15,
köldeneñe – 10 şaqırım, bul alaqanday jerde meken yetep otırğan Aqşaulı
bolısına qarağan 2-nşe auılnaydıñ 140 üye. Osı jerde bul künde Ayagöz
kazak-orıstarı bayığan üstene bayimız dep, almaqşı bolıp tur yeken. Jer
ielere ne qıların belmey sasıp jür. Munday hal jalğız Ayagöz qazağında
yemes, büten Jetesuda bol sa kerek. Jılda Ayagöz kazak-orısınıñ jerende 65 jüz qazaq jer jaldap jep otıradı yeken, olardıñ jere joq bolsa qazaqqa
qaydan arendağa artıq jer tauıp berep otır? Aqşalı qazaqtarı tieste
orındarğa arız berep, jerleren özderende qaluın suranıp tur, ne bolar
körermez.
K. Naymanski
Susağannıñ tüsene su kerede
Oral qazağı 300 jıl babaların patşalıq qıldı dep, patşanı quttıqtap
telegramma berep, deputat, müfti häm qazaq jeren surağan yeken. Osı
telegramağa Eşke ester ministre jerge mujıq jeberme degeneñ dälelsez
bolğandıqtan ayaqsız qaldı dep mağlum qılıp, müfti häm deputat degen
telekte jım-jırt qoyğan.
«Neşe kese oqıp ber ketaptan ärkem öz pekeren tabadı» degen frantsuz
jurtınıñ jaqsı maqalı bar. Oral qazağı hükemetteñ jım-jırtınan öz
pekeren jorıp, deputat häm müfti almaq bolıp otır. «Şöldegenneñ tüsene
su kerede» degen osı. Bul tüsteñ qanşa rastığı bar?
17-nşe oktyabr manifesteneñ 3-nşe babında aytılğan yeken, yeşber zakon
G.Duma durıstamay zakon quatına kermeyde dep. Osı 3-nşe bap 86nşı
statya bolıp zakon quraması ketapqa basılıp yede1.
17-nşe oktyabr manifeste2 şıqpay turıp G.Dumanı aqıl serekke almay
turıp, bezdeñ patşalıq orıs telende neograniçennaya monarheyä yede, munıñ
mağınası qazaqşa qağusız hükemet, patşanıñ atımen qoşqar müyez salsa
degene boluşı yede. Zakon arqılı es qılatın, zakonnan ötpeyten patşası
bar memlekette konstitutsionnaya monarheyä deyde. Bezdeñ patşalığımız
G.Duma şığarıp, Dumasız zakon joq degennen bere osı zakonnan attap
ötpeyten patşalıq boldı.
3-nşe eyünde 1907-nşe jılı 2-nşe Dumanı tarqatıp, qayta G.Duma
deputatı saylanatın zakon şığardı. Sol jolı, bezdeñ qazaqtı
G.Dumadan şığarıp tastadı. Bayağı qağusız-qayırusız, üyreneste yeske
jolmen 3-nşe eyün G.Dumasız şıqtı. Äy, zakonnan aspağanıñ qalay,
munıñ qalay, deyseñ be, oquşılar?
Germaneyä jurtınıñ şeşene marqum Lassal aytqan: «Ber taypa jurtqa yeske
ğumır, yeske jol jaqsı, ber taypa jurtqa jaña ğumır, jaña jol jaqsı. Osı
yekeue talasar, tartısar, julısar, osı yekeueneñ küreseneñ şartı – ğumır
zakonı. Qağazğa jazğan zakon, mına talas-tartıs, küşquat mengen zakon
kelse, sıpırılıp şığa keleten». «3-nşe eyün» kelgende «17-nşe oktyabr»
moynına su quyılıp şığa bergen.
«3-nşe eyünnen» bere 6 jıl ötte. Osı 6 jıl eşende ğumır zakonı qalay
qarap saulap turğanı bezdeñ qazaqqa da mağlum. Bezdeñ qazaq osı 6 jılda
utıldı ma? Uttı ma? Orıs eşende «3-nşe eyün» jaq «17-nşe oktyabr»
jaqtı şalqasınan salıp tırp yetkezbey basıp otır. Bezdeñ qazaq seyäqtı
jetem-jeser naşar jurtqa qurdastıq-teñdek «17-nşe oktyabr», «3-nşe
eyün»-de jıqsa kelede. Jaqın arada bezdeñ at bäygeden kelede deuge
bolmaydı.
Qazaqqa deputat bereten yeke jol bar: bere G.Duma şığarğan zakon arqılı,
bere hükemet bayağı qağusızğa salsa. Osı yeke jol osı künde qanday? G.Duma
deputatı Oral qazağınıñ tüse turalı üşke böluge boladı: oñ jaq, sol jaq,
orta. Sol jaqtıñ pekere orıs patşalığınıñ panasındağı jurttıñ bären
tep-teges qurdas qılmaq. Oñ jaq – «3-nşe eyün» atası, orta – «3-nşe
eyün» kendegen kesken şeşese. Sol jaq – 130, qalğanı – 312 deputat.
Munıñ da ortadağı 100-den astamı hükemet jer bol dese jer, kör bol dese
kör boladı. Bulardı oktyabrist parteyäsı deyde. Bular «3-nşe eyün»-de
jaraydı dep qol qoyıp otır. Osı oktyabristeñ sol jağında körşese
«Taraqki» parteyäsı 40-tan asa, musılman deputattarı men osı Taraqki
parteyäsı qazaqqa deputat ber dep G.Dumağa zakon jobasın kergezbese, özge
qalğan sol jaqtıñ deputatı «3-nşe eyün»-de aman qoyıp G.Dumadan, osı
«3-nşe eyün» köleñkesene qazaqtı kergez dep özdegenen suramaydı. «3-nşe
eyün» öze zakonnan tısqarı, nekesez tuğan, buğan qazaqtı kergez desek, «3nşe eyün»-de maquldağanımız bolıp körenede dep. Qazaqqa deputat ber dep
zakon jobasın G.Dumağa musılman deputattarı yaki Taraqki parteyäsı
kergezsen, G.Dumanıñ bar sol jağı bulardı tartsın, sonda bul 130 deputat
312-ge kül şaşa ma?
Qol ağaşı mıqtı bolsa, kiez qazıq jerge kerede, «17-nşe oktyabr»
manifesen basa köktep «3-nşe eyün» şıqqan. Munı qoldağan orıstıñ
dvoryan qauımı. Oral qazağı osı orıstıñ dvoryanınıñ küşene sala ma, joq
aş qasqırdıñ qoşqardan däme yetue seyäqtı, Oral qazağınıñ tüse bos tüs
pe? «3-nşe eyün» qazaq jurtın nadan dep deputat jolınan tısqarı
qaldırğan. 1907-nşe jılı bez nadan bolsaq, 6 jılda hükemet közene ber
sonday jeteldek pe?
Kese öz basına telenep keşereyse, kemese öz oljası. Bes million qazaq telege
kemşelek jolına sıymaydı. Jurt esen tüs körmey, oyau jürep ezdenu maqsat.
Qır balası
Bas qosu turalı
Troiskede şığatın orısşa «Step» degen gazeta 5-şe dekabrde 763nömerende «Qazaq estere» dep bastağan maqalasında bas qosu jayınan
tömendege sözderde basıp şığardı, bez arttırmay häm kemetpey tärjemä
yettek.
30-nşı noyabrde1 qurmette Torğay gubernatorı qazaqtıñ bas qosu mäselese
turalı advokat Jahanşah Seydalinde qabıl yette. Sonda 4-nşe oktyabrde
Pokrov järmeñkesende Qostanay şaharında qazaqtarğa bas qosuğa ruqsat
berelmegendege turalı söz qozğaldı.
Gubernator ayttı, järmeñkege äldeqalay jiılğan qazaqtarğa hususi keñes
aşuğa ruqsat beruge mümken yemes. Qazaqtardıñ jer muñı zakon boyınşa
auılnay häm volostnoy siezderde tekserelerge kerek. Al qazerge
qazaqtardıñ belgese keleten mäsele: köşpelekteñ iä qalalıq boluşılıq
paydalı ma degen. Munı ärber üy iese öze şeşerge kerek. Baylarğa köşpele
qalıp paydalı, öytkene olar malın qayda bolsa sonda yelge ortaq jerge
öresen audarıp bağadı. Kedeylerge otırıqşı bolu paydalı, nege deseñ
olar 15 desyatinadan yer basına jer ölşetep alıp, baylardıñ zorlığınan
qutıladı, – dede.
Seydalin öz pekeren durıstauğa tırısıp gubernatorğa äuelge mäselese
haqında ayttı: qazaqtıñ jer muñı auılnay häm volostnoy siezderde
tekserelede degeneñez Stepnoe polojenieneñ 123 häm 124-nşe statyaları
bolarğa kerek. Beraq ol statyalar da jer turalı muñ-muqtajdar yemes,
jalğız-aq jer turalı dau-janjaldar tekserelede degen, sondıqtan jer
normasın tekseru auılnay siezdereneñ ğana jeke menşegene tigen närse
yemes, bulay 4 mart 1906-nşı jıldıñ zakonı boyınşa aşılatın
siezderde qaraluğa da boladı.
Qazaqtardıñ Qostanayda bas qosuğa ruqsat surağan sebebe osı degen.
Qazaqtardıñ Eşke ester ministrene häm jer esteren bileuşe joğarğı
mekeme bastığına 10 oblıs Dala häm Türkestan uälayatınıñ qazağı bas
qosuğa ruqsat surap bergen arızına qalay qaraysız dep surağan sözene
gubernator ayttı: «Yeger sez joğarğı häkemderge arız berseñez, men
oylaymın, olar sezge nendey jauap beruden burın menen surar. Belmeymen,
buğan basqa oblıstardıñ gubernatorları ne aytar, meneñ jauabım bayağı
sezdeñ telegramañızğa bergen bolar», yağni ruqsat bermeu jağında.
Munan keyen gubernator suradı, qazaqtardıñ siezde qoldanatın
programması qanday bolmaqşı, külle qazaqqa ortaq mäseleler bar ma dep.
Buğan Seydalin jauap qayırdı: qazer qazaqtıñ basınan qiın es keşkele
tur, köşpelekten otırıqşılıqqa aynalğanda halıqtıñ turmıs häm şarua
jağınan köp jaña närseler körenede, mısalı: siezde narodnıy sot turalı
yeş närse aytpasqa mümken yemes, siezd aşarğa kerek otırıqşı bolğan
qazaqtarğa qanday sot bolu kerek yekendegen, olarğa orıs telende teksereten
volostnoy sot şığarar ma yaki burınğışa qazaqşa teksereten sottı
qaldırar ma? Jurttıñ dau-şarın beteruge ber belgele zakon şığa ma, joq
burınğıday yeş jerde jazılmağan ğurıp boyınşa kete bere me?»
Gubernator ayttı: Bul mäseleler Peterburgte şeşelgen yende tez arada
qazaqtıñ sotı haqında Gosudarstvennıy Dumağa zakon jobası kerede. Bul
zakon jobası boyınşa qazaqtarğa qazaq telende teksereten volostnoy sot
berelede, yeger otırıqşı qazaqtar berıñğay özdere bolsa. Orıs pen qazaq
aralas jerlerde orıs telende boladı».
Tärjemä yettem M.D.
Orıs-qazaq auıldarı
«Uaqıt» gazetasınıñ 29 dekabrde şıqqan 1378-nömerende «Orısqırğız
auıldarı» dep bastalğan ber maqala basılıp şıqtı. Qazaq turalı öte
kerekte mäsele bolğanğa, bez de köşerdek.
Soñğı 10 jıl eşende hükemet, sanı 7 milionğa jetken qazaqqırğızdardı
köşpelelek halenen şığarıp auıl-auıl (qala) bolıp otıruğa köp tırıstı.
Beraq bul tırısu mädeni ber jolmen yemes yede, yağni Qazaqstanda joldar
salu, qazaqtarğa öner, belem üyretu, olar arasında qala bolıp otırudı
köşpelelekten paydalı jäne rahat yeteten tadbirler qılu yemes, qayta
tezerek qala bolıp jan basına 15-20 desyatina kesterep qalmağandardıñ
eske jaraqtı barlıq jerleren kesep alıp, auıp kelgen mujıqtardı
ornalastıru yede.
Mene sonıñ üşen ber jaqtan musılman matbuğatı (gazet, jurnaldarı),
yekenşe jaqtan ädeldek taraptarı bolğan orıs matbuğatı bul pereseleniene
tım unata qoymauşı yede. Beraq bara-bara musılman matbuğatı hükemetteñ:
«20-şı ğasırda köşep jüru uyat. Rusiada halıqtıñ tauıq bağatın jere
bolmağanda, qazaqtardıñ jan basına jüzdegen desyatina jerge ie bolıp, ol
jerde paydağa jaratpay tekke jatuı patşalıq şaruasına kemşelek
kelterede. Qalayda bolsa qazaqtardı otırıqşı qılıp mädeni ber halıq
qatarına jetkezu ties, munıñ üşen qazaqtarğa uaqıtşa köp zeyändı bolsa
da, joğarıda körsetkennen basqa amal joq» deuene qosıla qoymasa da,
berenşe, patşalıq paydası, yekenşe, qazaqtar belemde jurt qatarına kerer
dep, hükemet tadbirleren quattap, qazaqtardı tezerek auıl-auıl (qala)
bolıp otıruğa ündey bastadı. Musılman matbuğatınıñ jäne bularmen
beregep ügettegen qazaq oqığandarınıñ yeñbektere bosqa şığadı, qazer qala
bolıp otırğan qazaqtar jüz mıñdarğa jette.
Soñğı habarlarğa qarağanda Qazalı, Äulie-ata, Aqmeşet uezderende ulısulıs qazaqtardıñ qala boluğa qaulı qılısıp, tieste orındarğa arız berep
jürgendere, beraz künneñ eşende matbuğat jüzende körende.
Mene munan keyen bul pereselenie mäselesene musılman matbuğatı berde
qosılmas jäne bulardıñ pekerenşe «patşalıq üşen paydalı» bolmaytın
jaña ber hal bastayın dep tur, sebebe: bul mäsele missioner maqsutı kelep
qatısuı. 1912 jılda 5-26-nşı aprelde bolğan jiılısında Sviateyşi
senod (den estereneñ bas mehkemese) qazaqtar arasında missionerlek
mäselesen qarap, mınaday qaulığa kelgen:
«Qazaqtardı auıl-auıl qılıp otırğızğanda, bölek musılman auıldarı
qılmay, mujıqpen berge qosıp otırğızuı ties, beraq ärber auılda
qazaqtıñ sanı orıstan aspasın, yağni yeñ köp bolğanda yeke orısqa ber qazaq
tura kelsen; büytkendek auıl rashodtarında häm bolıstarında halıqqa
kerekte nendey mäsele qaralsa da, orıstar orıs yemesterden üstem bolıp
tursın».
Senodtıñ pekerene qarağanda, munday tadbire arqasında Dala ualayatı jäne
Türkestan qazaq-qırğızdarın pravoslavie (orıs dene) mazhabın qabıl
yetteruge jaqındastıruı mümken. Senod – den mehkemese, pravoslavie denen
taratu onıñ mendete. Sol sebepte senodtıñ munday plan quruına qarsı
söylerge yeşber jol joq. Beraq jer esteren qaraytın bas mekemeneñ munday
pekerde qabıl yetuene jäne öz qol astındağı mekemelerge: «Qazaqtar
arasında pravoslavie häm orıs mädenieten taratu üşen qazaq pen orıstı
aralas otırğız» deuene yeşber mağına beru mümken yemes. Onıñ mendete taza
şarua jağı. Ol ber jaqtan jersez orıs hristiandarın şetke köşerep
ornalastıruğa qızmet yetse, yekenşe jaqtan qazaqtarğa jer kesep berep,
olardı auıl-auıl qılıp otırtu, yağni aralarına taza mädeniet kergezu
onıñ moynındağı borışı yede. Yegerde bul mehkeme qazaqtardı şın
şübhalandıratın joğarıda aytılğan Senodtıñ tadbiren qoldana bastasa,
qazaqtar köşpelekte qalğanda älek bolatındarına közdere jetep tursa da,
qala boludan beze bastaydı. Bul tadbir arqasında pereselen upravleniese
öz mendete, öz maqsatına qarsı qızmet yetken bolar.
Jer jumısına den jumısın qıstırmalau
Qazaqtı otırıqşı qılğanda, hristian dene tübende qabıl yeterlek jağı da
közdelsen degen senat jiılısı unatıp, jer ministre qabıldağan ber este
ötken nömerde «Uaqıt» gazetasınan köşerep bastıq. Senat maqsutı tabılu
üşen: Äuele, qazaqtardı mujıqtarmen berektere otırğızu kerek. Yekenşe,
qazaq sanı orıs sanınıñ jartısınan aspasqa kerek. Solay yetse
orıstardıñ söze de, terşelek ese de basım bolıp, qazaqtar hristian denen
qul yetpek.
«Uaqıt» gazetası aytadı: Qazaqtıñ otırıqşı bolğanı ükemetke paydalı,
qazaqtarğa zararsız es qoy dep burın bezder, yağni noğay gazetaları,
qazaqtar qala bolıñdar dep aqıl beruşe yedek häm soñğı jıldarda: äuele,
pereselen çinovniktereneñ aytqan aqılı, yekenşe noğay gazetalarınıñ
bergen aqılı, üşenşe, qazaq oqığandarınıñ aytqan sözdere qamşı bolıp,
qazaqtardıñ köbe otırıqşı boluğa suranıp, bersıpıraları otırıqşı
bolamız dep mujıq normasımen jer kesterep te alıp yede deyde. Munan
bılay bez noğay gazetaları qazaqtıñ jer turalı esene tel qatıp,
kerespeymez, öytkene jer jumısına tiessez basqa jumıs keresep tur. Ol
missionerlek jumıs dede. Ölekse tabılsa, qarğalar, qaraqustar
tabılatını, noğay bauırlarımızdıñ gazetasınıñ yesene jaña tüsken
körenede. Senat aytuınşa, qazaq hristian denen mujıqqa qarap telmergende
qabıl yetpek. Onı qur oylarımen bal aşıp, aytıp otırğan joq, es jüzenen
körep aytıp otır. Altay häm qazaq missiasınıñ 1893 jılğı otçetında1
aytadı: «1893 jılı qazaqtan şoqınğan yerkekäyele bar 69 kese. Hristian
denen oñay qabıl yetkeşter jarlılar; Qalıñ qazaqtıñ eşenen şığıp,
qalalarğa kelep malaylıqqa jaldanğandar; bular berte-berte orıs telen
belep, orıstıñ ğurpımen, denemen tanısadı. Sonan soñ hristian denene
ikemdep burmalauşı äuel bastap turğan qojaları boladı» dep. «Novoe
vremya» gazetasınıñ 7643 nömerende osı turalı jazdı. Ol jazadı: «Bezdeñ
missioneremezdeñ şoqındıratındarı qazaqtıñ sorlıları, jarlıları. Öz
jurtınıñ eşende teñdekke qolı jetpey, malaylıqqa jürep, jarıq säule
körmegender jaña denge kerep, jaña den qarındas tauıp, jaqsılıqqa
tolımsız jeter me dep dämele bolatındar» dep 1892 jılğa Qoyannıñ
aşarşılığında Qostanay uezende ber auıl qazaq şoqınıp ketken joq pa?
Bay qazaqta ber adam şoqındı dep missionerler de, gazetalar da jazğan
yemes. Sondıqtan Alektrov aytqan2: missionerler pälen yetep jatır dep
gazetalar jır qıladı. Ondağı şoqındırdıq dep mäz bolatındarı öñşeñ
tamağın asıray almay yesekte jürgen malaylar; Joqşılıqtıñ zarınan
nege bolsa da köneten şarasızdar. Missionerler qazaqtıñ eşendege qarnı
toq, qaderle adamdarın şoqındırsa yeken. Olardı şoqındıru jarlıdan